ҚР сауда және интеграция бірінші вице-министрі Айжан Бижанова Шымкент қаласына жұмыс сапары барысында Қазақстанның ішкі және сыртқы саудасы жаһандық сын-қатерлерге қарамастан, өсудің оң серпінін көрсетіп отырғанын айтты. Жұмыс сапары соңында Айжан Бижанова бизнес өкілдерімен және Шымкент қаласының тұрғындарымен кездесу өткізіп, өзекті сұрақтарға жан-жақты жауап берді.

2023 жылдың қорытындысына сәйкес, саудаға бизнес субъектілерінің 36%-ы (1,8 млн-нан 730 мың) тартылды, олар 1,5 млн-нан астам адамды (16,6%) жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді. Ішкі тауар айналымы 2023 жылы 15,3%-ға өсіп, 61 трлн теңгені құрады (2022 жылдың 12 айында – 52,9 трлн теңге). Сауданың нақты көлем индексі 6,3 тармаққа көтерілді (2023 ж. - 111,3%, 2022 ж. – 105%).

Сондай-ақ саудаға салынған инвестициялар көлемі 25,5%-ға өсіп, 853,2 млрд теңгені құрады (12 айда. 2022 жылы – 679,9 млрд теңге). Қазіргі заманғы сауда форматтарының үлесі 33%-ға дейін арттырылды, оның ішінде 19 базарды жаңғырту және сауда инфрақұрылымы есебінен сауда орталықтарын салу бар. 3%-ға өсуді қамтамасыз ететін сыртқы сауда $114,1 млрд-қа жетті (өсім 2,6%-ға, 2022 ж. – $111,3 млрд). Бұл ретте шикізаттық емес экспорттың ауқымы 141 позицияға өсіп, бүгінде 3375-ке жетті және географиясы 134 елге кеңейтілді.

«Бүгінде электронды коммерция белсенді дамып келеді, ол ашық сауданың өсуінің қозғаушы күшіне айналды. Алдын ала жасалған мәліметтер бойынша оның көлемі 2,2 трлн-ға жетті және бөлшек сауданың 13%-ын құрайды. Қазақстан мен Еуразиялық экономикалық одақ елдері арасындағы өзара тауар айналымы $23,3 млрд-ты құрады. Осы кезеңде ЕАЭО елдеріне экспорт 13,9%-ға ($9 млрд) өсті», — деді А. Бижанова.

ЕАЭО елдерінің сатып алуларына өзара қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін 450 тауар позициясы (өнеркәсіптің 17 саласы) бойынша өнеркәсіптік қайта өңдеудің жалпы критерийлері әзірленді, СТ-1 (173 позиция) шығу сертификатын растай отырып, тауарлар тізбесі кеңейтілді. Бұл жыл сайын көлемі 100 млрд-тан асатын серіктес елдердің нарығына қазақстандық экспортты ұлғайтуға мүмкіндік береді.

«Бұдан басқа, биыл ДСҰ алаңында біздің тарифтік міндеттемелерімізді ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің тарифтік міндеттемелерімен теңестіруді бастау керек. Бұл бір мезгілде ДСҰ және ЕАЭО шеңберінде екі келіссөз процесін жүргізуден тұратын маңызды жұмыс. Нәтижесінде Одақтағы тарифтік алудан толық бас тартылып, бұл 3,5 мыңнан астам отандық тауарларды жеткізуді жеңілдетеді. Министрлік тауарлар мен қызметтердің шикізаттық емес экспортын ұлғайтуға ерекше назар аударып келеді», — деді спикер.

Оның мәлімдеуінше, отандық экспорттаушылар бойынша жұмыстар белсенді жүргізіліп келеді. Жыл сайын 450-ден астам компания қызмет көрсету шараларын алады, олардың барлығы әдетте шағын және орта бизнес субъектілері.

Келесі күні Парламент Сенатында экспорттық-кредиттік агенттік құруды көздейтін заң жобасы қолдау тапты. Агенттік барлық қаржылық және қаржылық емес шараларды жинақтай отырып экспортты қолдаудың маңызды құралы болады.

«Шикізаттық емес экспорт көлемін 2025 жылға қарай $41 млрд-қа дейін жеткізуге келетін болсақ, бұл бағыттағы жұмыс жалғасын тауып отыр. Қазіргі геосаясатта 2023 жылдың соңына қарай Қытай Ресейді алмастырып, Қазақстанның негізгі сауда серіктесіне айналды. Сауда көлемі бойынша Оңтүстік Корея Түркияны басып озып, 4-орында. Бұл үрдіс жақын арада Қытаймен өзара тауар айналымын $40 млрд-қа, Оңтүстік Кореямен $10 млрд-қа дейін арттыруға мүмкіндік береді. Біз сондай-ақ Азия мен Үнді мұхиты жағындағы сауданың ауысуын көріп отырмыз. Бұл – өңірдің әлеуеті жоғары мәнге ие. Біз сауда-экономикалық бағыттарды әртараптандыру шараларымен жұмыс істеп жатырмыз және жаңа логистикалық шешімдер әзірледік. Пайдасы жоғары тауарларды жеткізуді ұлғайту бойынша жұмыстар жүргізіліп келеді», — деп атап өтті ол.

Сондай-ақ перспективалы бағыттардың қатарында Біріккен Араб Әмірліктері (Дубай), Қатар (Доха), Вьетнам (Нха Транг), Қытай (Сиань), Иран (Тегеран) бар. Бұл бағытта экспорттаушылармен жұмыс жүргізіліп, үздік экспорттық тауарлар анықталған болатын. Бұл ретте «Солтүстік-Оңтүстік» дәлізінің рөліне ерекше назар аударылады. Біздің еліміз үшін бұл дәліз Иранмен, Үндістанмен, Пәкістанмен сауданы әртараптандыру және ұлғайту үшін бірқатар мүмкіндіктер ашады.

Құрылып жатқан 5 шекара хабы экспорттық әлеуетті арттыруға елеулі үлес қосады. Олар: Қорғас торабы, Каспий торабы, Еуразия (Қазақстан-РФ), «Орталық Азия» (Қазақстан-Өзбекстан), Қырғызстанмен шекарадағы индустриялық сауда-логистикалық кешендері. Тұтас алғанда, қабылданып жатқан шаралардың синергиясы Қазақстанның өңірлік сауда орталығы, ЕАЭО логистикалық хабы және Еуразиялық өнеркәсіптік ынтымақтастық орталығы ретінде қалыптасуына ықпал етеді.

 Үкімет Мемлекет басшысының алға қойған мақсаты – инфляцияны екі есе төмендетуге қол жеткізу бойынша үлкен жұмыстар жүргізді. 2023 жылдың қорытындысы бойынша инфляция 9,8%-ды құрады. Бұл ретте азық-түлік инфляциясы (8,5%) алғаш рет азық-түлік емес тауарлары (9,1%) мен қызмет көрсету (12,4%) саласына қатысты инфляция деңгейінен төмен қалыптасты.

«Инфляция деңгейін төмендету негізінен әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандырудың кешенді тәсілі есебінен қамтамасыз етілді (өсім 3,4% - 2 құрады, бұл 2022 жылдан 6 есе төмен). Бұл бағытта тұрақтандыру қорларының қызметі қайта форматталды. Қаржыландыру ісінде ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге басымдық берілді, бұл шамамен 100 млрд теңгені құрайды. Маусымаралық кезеңде тауарлық интервенциялар жедел іске асырылды. Келер жылға 160 мың тоннадан астам көлемде ӘМАТ қорлары қалыптастырылды. Өткен жылы 5 мыңнан астам ауыл шаруашылығы жәрмеңкесі өткізілді. Осының арқасында ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер өнімдерін егістіктен тұтынушыға дейін тікелей жеткізу мүмкіндігіне ие болды. Фискалдық және күштік органдарды тарта отырып, өңірлік комиссиялардың бақылау қызметі күшейтілді», — деді А. Бижанова.

2023 жылы 1,8 мыңнан астам отырыс өткізілген. Өнімсіз делдалдарға және бағаны орынсыз көтеруге қатысты 1,3 мың бұзушылығы анықталып, әкімшілік істер қозғалды (2023 ж. – 1 059 әкімшілік іс, 2022 ж. – 310 әкімшілік іс). Электрондық шот-фактуралар деректерінің мониторингі іске қосылды, ол өнімсіз делдалдармен күресте өзінің тиімділігін көрсетті. Бизнес субъектілеріне бармай-ақ 4,5 мың баға тізбегін талдау барысында сауда, салық және монополияға қарсы заңнаманы бұзудың 824 тәуекелі анықталған.

«Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау мақсатында ішкі нарықты отандық өніммен қамтамасыз ету деңгейін арттыруға байланысты әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнімдеріне шекті бағаларды белгілеуден кезең-кезеңімен бас тарту бойынша жұмыс жүргізілуде. Сонымен қатар, заңнамалық бастамалар шеңберінде сауда үстемесінің 15% деңгейінде болуын бақылауды күшейту және сауда желілерінің ретро-бонустар алуына тыйым салуды сақтау бойынша жұмыстар атқарылып отыр. Отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және өндіріс жағдайларын біріздендіру үшін индустриялық сертификат пен "CT-KZ" сертификатын ауыстыруға қазақстандық тауарлардың тізілімі қалыптастырылатын болады. Тиісті заң жобалары бойынша жұмыстар қолға алынуда. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау және электрондық сауда саласындағы заңнамалық базаны жетілдіру бойынша жұмыс жалғасуда. Ашық баға белгілеуді қалыптастыру және сауда ағындарын толық цифрландыру мақсатында тауар биржаларын реттеудің заңнамалық негізін қайта қарау бойынша жұмыс басталды. Ішкі нарықты қорғау мәселелері назарда болады», — деді бірінші вице-министр.

Тауарлар импортының демпингін төмендету, сауда саласындағы техникалық кедергілерді жою, қауіпсіз өнімді әкелу және оларды айналымға жібермеу мақсатында ахуалдық штаб құрылды. Енді ол жұмыс істейтін болады. Өткен жылы 200-ге жуық іс-шара өткізіліп, айналымнан мыңдаған қауіпті тауарлар алынды. 500-ден астам стандарттар мен техникалық регламенттер қабылданды, 9 өлшем эталоны құрылды және жаңғыртылды, 114 жаңа зертхана аккредиттелді. Бұл жұмыс күшейтіліп, адал бизнес-қоғамдастықпен бірлесіп жалғастырылады.

Шымкент қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуына келетін болсақ, өсудің оң серпіні сақталып отыр.

«ЖӨӨ 4,7% -ға өсті. Дәл осындай динамика сауда саласында да байқалады. Соңғы 6 жылда қаланың ЖӨӨ-дегі көтерме және бөлшек сауда үлесі жыл сайын өсіп келеді. Биыл ол 21,4%-ды құрады. Ішкі тауар айналымы 14%-ға өсіп, 2,4 трлн теңгені құрады. Саудаға инвестициялар тарту бойынша жоспар 2 есеге асыра орындалды және 88,5 млрд теңгені құрады (жоспар – 45,7 млрд теңге). Біз мұндай өзгеріс пандемия кезінде құрылысы тоқтап қалған сауда нысандарын пайдалануға беру арқылы қамтамасыз етілгенін түсінеміз. Алайда, өздеріңіз білетіндей, Министрлік пен жалпы Үкіметке инвестицияларды бірнеше есе көбейту жөнінде ауқымды міндет қойылды. Сондықтан біз осы бағытта үлес қосушыларды бірлесіп анықтауымыз керек, ол кем дегенде 2023 жылғы көрсеткіш болуы тиіс», — деді А. Бижанова.

Оның айтуынша, Жол картасында Шымкент қаласының 5 базары көрсетілген, оларды жаңғырту осы жылдың соңына дейін аяқталуы тиіс (2023 жылы 1 базар – «Айна», 2024 жылы 4 базар – «Авто-Нұр», «Орталық қырғы базары», «Алаш» және «Самал» жаңғыртылады). Естеріңізге сала кетейік, бұл жұмыс заң жүзінде аяқталуы тиіс еді. Бірақ Алматы, Астана және Шымкент әкімдіктері тарапынан бақылаудың жеткіліксіздігіне, сондай-ақ басқа да бірқатар себептерге байланысты Министрлік жаңғырту мерзімдерін ұзарту жөнінде заңнамалық түзетулер енгізуге мәжбүр.

Өнімсіз делдалдармен күресу мәселесіне арнайы тоқталайық. Жоғарыда атап өткеніміздей, бизнес субъектілеріне бармай-ақ ЭШФ талдау бойынша жүйе іске қосылған. Жүйе, сондай-ақ өнімсіз делдалдардың санын, сондай-ақ ӘМАТ сатып алу орындары (базарлар, сауда желілері, үйдегі дүкендер) бойынша азаматтардың қалауын бақылауға көмектеседі.

«Бұл мүмкіндігінше тиімді құрал. Жалпы, өңірлік комиссиялардың өткізілетін отырыстарының саны және анықталған бұзушылықтар бойынша Шымкент қаласы екінші орында (1 орын – Алматы қаласы) тұр. Бірақ бұған тоқмейілсуге болмайды, жұмысты жалғастырып, одан әрі күшейту керек. Сонымен қатар, Премьер-Министрдің орынбасары Серік Жұманғариннің тапсырмасы бойынша әр өңірде өтетін отырыстар саны мен жедел қабылданған шаралар бойынша нысаналы индикатор белгіленетін болады», — деді ол.

Ел көлемінде 12 айда ӘМАТ бағасының индексі 3,4%-ды құрады, бұл өткен жылдан 6 есе төмен (2022-22,7%). Жалпы алғанда, еліміз бойынша бір жыл ішінде әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының 13 түрі қымбаттады, оның ішінде орташа республикалық индексте айтарлықтай маңызы бар тауарлар да бар. Бұлар: сиыр еті – 8,5%, жұмыртқа – 13,4%, май – 13,3%, күріш – 39,5%, нан – 2,5%, қырыққабат – 45,6%, сәбіз – 16,1%, айран – 13,5%, сүт – 13,3%, сүзбе – 9,2%, макарон – 7,9%, тұз – 6,1%, тауық еті – 3,1%. Сонымен қатар, жыл қорытындысы бойынша 6 тауар бойынша индекстің төмендеуі байқалады. Бұл қарақұмық – 38,0%, күнбағыс майы – 18,1%, қант – 15,8%, пияз – 14,0%, картоп – 11,5%, ұн-1,0%. Шымкент қаласы бұл жылды 3,5% нәтижесімен жапты, бұл орташа республикалық мәннен 0,1 тармаққа жоғары.

«Бұл жақсы көрсеткіш, қала үлес салмағы бойынша үздік өңірлердің қатарына кіретінін ұмытпауымыз керек (6-орын, 5,2%). Демек, бағадағы аз ғана құбылудың өзі елдің инфляциясына әсер етеді. Жыл басындағы көрсеткіш айтарлықтай жақсы емес. Өсім 0,4% болды (2024 жылғы 16 қаңтардағы жағдай бойынша (бір апта ішінде +0,2%)», — деді А. Бижанова.

Премьер-Министр биылға инфляция дәлізін 6-8%-ға белгіледі. Бірақ іс жүзінде біз 7%-ға дейін төмендетуіміз керек. Бұл нені білдіреді? Егер инфляция 9,8%, СЖТ өсімі 3,4%-ды  құраса, биыл ол тиісінше 3%-дан төмен болуы тиіс.

«Тапсырма күрделі, бірақ қол жетімді құралдарды ескере отырып, міндет толығымен орындалатын болады. Серік Мақашұлының қатысуымен өткен кеңесте мен өңірлер мен тауарлар бөлінісінде индикативті бағалардың есептеулерін жарияладым. Олар бәріне бағытталған. Осыған қатысты ұсыныстарды 24 қаңтарға дейін күтетін боламыз», — деді бірінші вице-министр.

Бұған дейін ӘМАТ арқылы ЭКТ сандық бақылау бойынша тағы бір пилоттық жүйені іске қосу туралы айтылған болатын. Жүйе ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерден ӘКК-ге дейінгі және одан әрі сауда нүктелері арқылы түпкілікті тұтынушыға дейінгі ӘМАТ қозғалысын көрсетеді.

«Алайда, оның толтырылуы жеткіліксіз. Мысалы, қала бойынша жүйеде барлығы 12 бизнес субъектісі тіркелген, оның ішінде 8 өндіруші бар. Жалпы 21 келісімшарт жасалды. Сонымен қатар, Шымкентте сауда желілерінің 60-тан астам филиалы, үйлер жанында 3000 дүкен жұмыс істейді. Осы тұста «Қалған қатысушылар қайда?» деген сұрақ туындайды», — деді спикер.

Сондай-ақ, аталған жүйе бағаны тұрақтандыруға бөлінген қаражаттың игерілу барысын бақылауға мүмкіндік береді. Мәселен, ӘКК қаржыландыру көлемі 8,7 млрд теңге (республика бойынша 81,4 млрд теңге және 55,2 млрд теңгеге келісімшарттар жасалған) болған кезде тек 2,8 млрд теңге сомасына шарттар көрсетілген.

«Сұрақ туындайды, қалған ақша қайда? Бүгін мен бұл сұрақты қоямын. Ал ертең аталған сауалды жоғары аудиторлық палата немесе басқа органдар қоятын болады. Әкімдіктен мәселені анықтап, бақылауға алуды сұраймын. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді қаржыландыру мәселелері де бар. Нормативтік талап кемінде 70% болғанда жүйе 62,5%-ды көрсетеді», — деді А. Бижанова.

Айта кетейік, жүйе ӘМАТ тауарларын сәйкестендіру негізінде жұмыс істейді. Бұл сәйкестендіруді ұлттық тауарлар каталогы (ҰӨК) қамтамасыз етеді. Қазір Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша ӘМАТ бағасын реттеуден бас тарту бойынша жұмыс жүргізілуде. Осы тапсырманы сапалы іске асыру үшін біз бұл қолдаудың кімге берілетінін түсінуіміз керек. Демек бізге бірлесіп: - азаматтардың санатын анықтау (АӘК, зейнеткерлер); - өткізу нүктелерін барынша қамтуды қамтамасыз ету (Шымкент қаласы бойынша 2023 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша барлығы 55 мыңнан астам бақылау-кассалық машина (бұдан әрі – БКМ) тіркелген. Сауда желілерінде 161 БКМ тіркелген, желілер бойынша қамту 91%-ды құрайды. Келесі желілер: «Светофор», «TURAN», «GraMaD», «Баян Сұлу», «Жаңалық», «Имран).

«Жалпы, Шымкент қаласы бойынша ҰӨК қамту деңгейі төмен және 0,25%-ды құрайды. Осыған байланысты әкімдік ҰӨК қолдану бойынша жұмысты жандандыруы қажет. Бұл болашақта атаулы әлеуметтік көмек көрсетуге мүмкіндік береді», — деді ол.