ҚР Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің төрағасы Серік Жұманғарин Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың қатысуымен өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында Агенттік құрылғаннан бері атқарылған жұмыстар туралы баяндады.

Біріншіден, бәсекелестікті қорғау мен дамытудың ұзақ мерзімді саясаты әзірленді.

Бұл саясаттың негізі бәсекелестікті дамыту жөніндегі жарлықтың қабылдануы болды, ол елде белсенді бәсекелестік саясаттың енгізілуін биліктің барлық деңгейлері қызметінің басым бағыты деп жариялады.

Соның нәтижесінде мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесіне енгізілетін бәсекелестікті дамыту жөніндегі ұлттық жобаны дайындау қарқынды қолға алынған.

«Ұлттық жобаны дамыта отырып, бәсекелестіктің – абстрактілі емес, қолданбалы ұғым екенін, бәсекелестіктің – мыңдаған ұсақ-түйек, проблемалық мәселелер, кедергілер екенін түсінеміз», — деп атап өтті С. Жұманғарин.

7 негізгі бағыт бойынша 23 жұмыс тобы құрылды, олардың негізгі міндеті — нарықтарды дамыту, оларға қол жеткізу кедергілерін азайту. Қазірдің өзінде 73 отырыс өтті.

Екіншіден, «халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы аясында бизнес-қоғамдастықпен, азаматтық қоғаммен тікелей жұмыс істеуге мүмкіндік беретін краудсорсингтік алаңдар құрылды.

Бірінші кезекте, бұл белгілі бір нарықтар немесе салалар ашық талқыланатын Open Space форматындағы алаң. Қысқа уақыт ішінде 155 проблемалық мәселе анықталды.

Түрлі кедергілерді анықтау үшін кедергілер бойынша кеңестер құрылды — 17 өңірде 12 адамнан және орталықта біреу, барлығы 216 адам. Кеңесті бизнес өкілі басқарады. 

«Өткен 40 отырыста біз бәсекелестікті дамыту жолындағы 58 жүйелік кедергіні анықтадық, оларды Агенттік салалық министрліктермен құрылатын әдістемелік кеңестер арқылы пысықтауда», — деді БҚДА төрағасы.

Атап айтқанда, зертханалық қызмет көрсету саласында мемлекет зерттеулер жүргізуге айрықша құқыққа ие: АИТВ-инфекциясына (ЖИТС орталығы, ҚДДАҒО), пренаталдық скринингке (2-ші деңгей, босандыру ұйымдары), маммографиялық суреттердің «екінші оқылуы» (онкологиялық орталықтар), сот сараптамасы (сот сараптамасының мемлекеттік зертханалары), иммуногистохимиялық зерттеулерге (цитологиялық мемлекеттік зертханалар), санитариялық-эпидемиологиялық зертханалық зерттеулерге («ҰСО» РМК). Жеке зертханаларда мұндай мүмкіндік жоқ.

Агроөнеркәсіптік кешенде субсидиялауға қол жеткізуге кедергілер бар: шығыстардың бір бөлігін өтеу бойынша субсидиялар алу үшін 5 мың бас ІҚМ мен қой ұстау қажет, бұл ұсақ шаруа қожалықтары үшін өте ауыр.

Атап өтілгендей, бұл кедергілер түсу шамасына қарай талқылануда. Мысалы, Денсаулық сақтау министрлігімен әдістемелік кеңесте отандық өндірушілер үшін ұзақ мерзімді келісімшарттар нарығындағы кедергілердің бірін шешу басталып та кетті.

Қатысушы Қазақстаннан тыс жерлерде бес жылдан астам фармацевтикалық өндіріс тәжірибесі үшін 2 балл алады. Кедергілер жөніндегі кеңес бұл шарт отандық өндірушілердің құқықтарына нұқсан келтіретінін атап өтті, өйткені олар шетелдік қатысуы бар фармацевтикалық өндірістерге артықшылық береді. «СҚ Фармация» ЖШС қазіргі уақытта тиісті ережелердің жобасын әзірледі, онда көрсетілген критерий алынып тасталды. Жалпы, елдің бизнес-қоғамдастығы кедергілер жөніндегі кеңестерге сенді.

Үшіншіден, Президент Қ. Тоқаевтың ПТР-тестілерге ( негізгі қызмет жеткізушіде 18-ден 7 мың теңгеге дейін), медициналық маскаларға (60-тан 25-26 теңгеге дейін), антиковидті препараттарға (230-ға жуық дәрі-дәрмек бағасы 27%-ға төмендеді) бағаларды төмендету жөніндегі барлық тапсырмалары орындалды.

Агенттік биылдан бастап дәрі-дәрмек бағасын тіркеу кезеңінде баға белгілеудің негізділігіне экономикалық талдау жүргізетін болады.

Төртіншіден, 2021 жылдың көктемінде мұнай өнімдері, көмір, цемент, ауыл шаруашылығы өнімдерінің алғашқы ашық биржалық сауда-саттығы басталады. Ол үшін Биржалық комитет құрылды. Қазіргі уақытта барлық ойыншыларды ауқымды оқыту жүргізілуде. Мемлекеттік кірістер комитетімен бірлесіп, ынталандыру шарасы ретінде электрондық шот-фактураларды пайдаланатын қатысушылар үшін экспорт кезінде ҚҚС-ты жедел қайтару ережелері әзірленуде. Комбыт көмір бойынша жергілікті өнім берушілердің көмірді тікелей разрездерден, делдалдарсыз сатып алу мүмкіндігі қамтамасыз етіледі. Ақпан айынан бастап Ситуациялық орталық іске қосылады, онда нақты уақыт режимінде барлық сауда-саттық көрінетін болады.

Сондай-ақ С. Жұманғарин биылға арналған екі маңызды міндет туралы қысқаша баяндады.

Бірінші міндет — бұл экономикаға мемлекеттік ықпал етудің салдары болып табылатын және жүйелі реформаларды тежейтін бәсекелестікті дамытудың өзара байланысты үш реттеуші кедергілерін шешу.

Ең алдымен, бұл «негізгі қуатқа» қол жеткізу мәселелері. «Негізгі қуат» — бұл инфрақұрылым немесе құрал, ол болмаса, бәсекелестер тұтынушыларға өз қызметтерін ұсына алмайды.

Көбінесе ол тарихи түрде мемлекет есебінен құрылды және оның қайталануы ұтымсыз. Осыған байланысты бірнеше мысалды атап өткім келеді:

1. «Қазақтелеком» компаниясы кабелдік канализацияға және ТОБЖ (талшықты-оптикалық байланыс желілері) желілеріне ие. Кабелдерді төсеу үшін осы кабелдік канализацияға да, ТОБЖ желілеріне де қол жеткізу мәселесі бар. Бұл Қазақстанның 19 млн-ға жуық нарығында бизнестің жаңа, негізінен цифрлық түрлерін дамытуды немесе қолданыстағыларын масштабтауды едәуір қиындатады.
2. Тағы бір мысал — оң мысал, бұл «Қазақстан темір жолы». Сондай-ақ «негізгі қуатқа» ие — бұл магистральдық теміржол желісі. Өткен жылдан бастап пилот аясында алғаш рет 2 жеке жүк тасымалдаушысы іске қосылды.
3. Ел халқы. Біз оны «коммуналдық құлдық» деп атаймыз: домофон, лифт компаниялары, қоқыс шығару, теледидар, байланыс саласы — барлық жерде бір қызмет көрсететін компания. Мұның бәрі құрылыс және техникалық шарттар беру кезеңінде немесе ТКШ саласын цифрландырудағы кемшіліктердің нәтижесінде орын алады.
4. Бизнес үшін логистикадағы негізгі байланыстырушы буын болып табылатын кірме жолдарға кіруге шағымдар көп. Мысалы, жекешелендіру нәтижесінде мыналар пайда болды:

«Көліктік сервис орталығы» АҚ — оған елдегі кірме жолдардың көпшілігі тиесілі. Нақты жолды есептемегенде, кірме жолдың толық ұзындығы үшін төлем талап ету туралы көптеген шағымдар бар, бұл кірме жолдар қызметі құнының қымбаттауына әкеледі.

Тағы бір мысал — «Каскор-Транссервис» иелік ететін кірме жол Ақтау портымен жүк айналымы үшін жалғыз мүмкіндік болып табылады. Мұның бәрі бизнестің қосымша шығындарына әкеледі.

Келесі маңызды кедергі — бағаның бұрмалануы.

Кәсіпкерлік кодекстің 116-бабы бағалық реттеудің 14 түрін тұспалдайды. Мемлекеттік баға негізінен объективті негізделген, бірақ кейде инновацияның, бәсекелестіктің дамуына кедергі келтіреді. Көбіне «бағаны көтеру» әсері болатынын көреміз.

«Мысал – табиғи монополиялар саласындағы тарифтерді саралау. Біз халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдау үшін тарифтерді саралаймыз, бірақ осының арқасында біз барлық жеке тұтынушыларды — ауқатты және аз қамтамасыз етілген тұтынушыларды қолдаймыз. Сонымен қатар бизнеске және бюджетке үлкен жүктеме түседі, инфрақұрылым бұзылады», — деді С. Жұманғарин. 

Тәсілдерді өзгертудің негізі халықтың әлеуметтік осал топтары үшін коммуналдық қызметтерді төлеуге ғана жұмсауға болатын «боялған» ақша аударылатын «әлеуметтік әмиян» арқылы төлемдерді цифрландыру болар еді.

Мұндай тәжірибені, мысалы, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары нарықтарында жасауға болар еді. Бұған әлемдік тәжірибе бар.

Мысалы, дәрі-дәрмектер нарығы. 2019 жылы алғаш рет шекті көтерме және бөлшек сауда бағалары белгіленді. Бұл неге әкелді? Орташа алғанда, өсім бөлшек саудада 53%-ға, көтерме саудада 36,5%-ға өсті.

Елеулі кедергі — таңдамалы қамқоршылық немесе фаворитизм.

Фаворитизм 3 түрде болады. Бұл, ең алдымен, субсидиялауда, салықтық жеңілдіктерде және т. б. көрініс табатын мемлекеттік қолдау шаралары. Осыған байланысты, әрекет етуге қабілетсіз компанияларды бірқалыпты ұстап тұрмау, бәсекелестіктің аллокативті тиімділігін бұрмаламау үшін жеткілікті айқын және нақты ережелер мен шарттарды әзірлеу қажет. 

Фаворитизмнің көрінісі — бәсекелестіктің «Effet utile» қағидатын бұзу (пайдалы әрекет). Бұл қағидат компанияға нарықтық билікті негізсіз беретін бәсекелестікке қарсы құқықтық актілерді қабылдауды шектейді.

Қағиданыі іске асыру үшін жарлықта қабылданған құқықтық актілердің бәсекелестікке әсерін бағалау тетігін енгізу туралы тапсырма берілген.

Сонымен қатар фаворитизм әртүрлі бірыңғай операторларды, жеке монополияларды құруда, ерекше немесе арнайы құқықтар беру арқылы «чемпиондарды» тағайындауда байқалады. Бүгінгі таңда тек 53 бірыңғай оператор бар. 

Оларды құруға мемлекеттік монополиялар үшін (конкурстық іріктеу, ауысымдылық, қатысу мерзімдері, залалды өтеу, қызметтің ашықтығы, оның ішінде кірістер, түпкі бенефициарлар және т. б. туралы мәліметтер) секілді нақты және ашық тәсілдерді әзірлеу жоспарлануда.

Екінші маңызды міндет — мемлекет иелігінен алу.

«Біз мемлекет қатысатын қызмет түрлерін қысқартамыз. Бүгінгі таңда мемлекеттік кәсіпорындарға 157 қызмет түрі рұқсат етілген, АҚ, ЖШС – 242. Бірақ бұл панацея емес. Көбінесе оның функционалдығы төмендегенімен, компания нарықтан кетпейді. Әкімшілік-аумақтық ерекшелікті ескере отырып, кеңейтілген секторлық талдау (жеделдетілген жекешелендіру әдісі) негізінде жекешелендіру жеделдетіп мемлекет иелігінен алудың ықтимал нұсқасы болуы мүмкін», — деп түсіндірді БҚДА төрағасы.

Секторлық тәсіл кезінде мемлекеттік қатысуды болдырмау үшін базалық өлшемшарттар ретінде ШОБ үлесін, салаға салынатын жеке инвестициялар көлемін, жеке кәсіпкерлердің бөлшек сауда айналымын және т. б. айқындауға болады. Мысалы, республикалық, облыстық және аудандық маңызы бар қалалар деңгейінде стоматология, күзет кәсіпорындары, көлік қызметтері, абаттандыру жөніндегі кәсіпорындар және т. б. жекешелендірілуі тиіс.